જાંબુઘોડા અભયારણ્ય – વંદના ભટ્ટ
ગુજરાતમાં આવેલ દીપડા અને વરુનું પ્રસિદ્ધ જાંબુઘોડા અભયારણ્ય પ્રકૃતિ-પ્રેમીઓ માટે હંમેશાં લલચાવનારું રહ્યું છે. જાંબુઘોડા અભયારણ્યમાં આવેલ ઝંડ હનુમાન નામનું સ્થળ આ અભયારણ્યની કલગી સમાન છે. પાવાગઢની પર્વતમાળાથી ઘેરાયેલું આ સ્થળ પાંડવ કાલીન સ્મૃતિઓનો વારસો સાચવીને બેઠું છે.
વડોદરાથી છોટાઉદેપુર જવાના રસ્તા ઉપર પચાસ કિ.મી. દૂર જાવ એટલે ડાબા હાથ ઉપર વિશાળ સાઈન-બોર્ડ આવે છે ‘જાંબુઘોડા અભયારણ્ય’. બસ ત્યાંથી અંદર વળી જવાનું છે. ત્યાં ખાનગી વાહનમાં જ જઈ શકાય છે. અત્યારે તો રસ્તો કાચો છે પરંતુ પાકો રસ્તો બનાવવાનું કામ ચાલી રહ્યું છે. આ સ્થળને પ્રવાસન ધામ તરીકે વિકસાવવાનું સરકારનું આયોજન છે.
કાચા રસ્તે ફંટાતાં જ તમને અહેસાસ થશે કે તમે મૌન સમયની ગુફામાં પ્રવેશી રહ્યા છો. આજુબાજુ પ્રકૃતિ સ્તબ્ધ ઊભી છે. આદિવાસીઓનાં એકલદોકલ ઝૂંપડાં નજરે ચડ્યાં કરે. નજરને દૂર લંબાવો તો પર્વતની હારમાળા મનને અભિભૂત કરી દે. સાગ-ખાખર-કેસૂડાંનું આ જંગલ હજુ તો સવાયું છે.
એવું કહેવાય છે કે વનવાસ દરમ્યાન પાંડવો અહીં પણ આવ્યા હતા. પાંડવપુત્ર ભીમ હિડિમ્બા સાથે લગ્ન કરીને અહીં આવ્યો હતો. તેની નિશાની રૂપ એક વિશાળ પથ્થરની ઘંટી હજુ પણ અહીં પડી છે. પાંચાલીની તરસ છિપાવવા અર્જુને જમીનમાં બાણ મારીને કાઢેલું પાણી આજે કૂવા સ્વરૂપે રહીને ઝરણાં રૂપે વહી રહ્યું છે. ચારે તરફ ફેલાયેલી વનરાજી પાંચાલીના છૂટા કેશની યાદ અપાવી જાય છે અને પાંડવોના પ્રેમ અને સંઘર્ષના સાક્ષી સમા પહાડો ધ્યાનસ્થ ઋષિ જેવા ભાસે છે. આ બધાંની વચ્ચે એક ટેકરી ઉપર હનુમાનજીનું મંદિર આવેલ છે. વનસ્પતિના ઝુંડની વચ્ચે આવેલું હોવાથી તેનું નામ પડ્યું ઝંડ હનુમાન ! મૂર્તિ પંદર ફૂટ ઊંચી છે. દર્શન કરતાં એવું લાગે કે હનુમાનજી કાંઈક કહેવા તત્પર છે. એવા હાવભાવ મુખારવિંદ ઉપર દેખાય છે. નીચે તળેટીમાં ખૂબ પુરાણું શિવજીનું દેરું છે. તેને જોતાં જરૂર થાય છે કે આ અઘોર વનમાં આવું નકશીકામવાળું મંદિર કોણ બનાવવા આવ્યું હશે ? આવી નાની નાની ક્ષણોનો ઈતિહાસ આપણે ત્યાં મૌન જ હોય છે ! જાણે કે પ્રકૃત્તિના મૌન સામે ઈતિહાસની વાચા હણાઈ ગઈ ન હોય !
આ મૌનના ઘરમાં રાત રોકાવાની મનાઈ છે. સાંજે પાંચ વાગે સ્થળ છોડી દેવું પડે છે. કેમ કે આ દીપડાના અભયારણ્યમાં રાત રોકાવું જોખમ ભરેલું છે. આદિવાસીઓ ઉપર દીપડાના હુમલા, ગામમાં ઘૂસી આવતા દીપડા અવાર-નવાર સમાચાર પત્રોમાં ચમકતા રહે છે. અહીં જમવાની વ્યવસ્થા અદ્દભુત છે. એક નાની છાપરીમાં આદિવાસી છોકરો ભોજનાલય ચલાવે છે. તમે ઑર્ડર નોંધાવો તો અડધી કલાકમાં તમને ડુંગળી-બટેટાનું રસાદાર સ્વાદિષ્ટ શાક અને મકાઈના ગરમા-ગરમ રોટલા મળે છે. પ્રકૃતિની વચ્ચે રૂઢિગત ભોજન અનેરો આનંદ આપે છે.
યુગો જૂના સંવાદને પોતાના મૌનમાં સાચવીને બેઠેલા આ જંગલમાં ઠેર-ઠેર સૂત્રો વાંચવામાં આવે છે, વનસ્પતિની મહત્તાનાં અને ક્યાંક ક્યાંક સંભળાતા કુહાડીના ઘા આ સૂત્રોની મજાક ઉડાવતા આવારા છોકરા જેવા લાગે છે ! ભીમની ઘંટી પાસે વિખરાયેલા પડેલા પથ્થરો માટે એવી વાયકા છે કે તમે એને એક ઉપર એક થપ્પી કરો. જેટલા પથ્થર ચડાવો એટલા માળનો તમારો બંગલો થાય.
મેં પણ વેરવિખેર પથ્થરોને સમેટીને થપ્પી બનાવી એ વિચારે કે વેરવિખેર થઈ રહેલી આ અમૂલી સંસ્કૃતિની ઈમારત ફરીથી બુલંદ બને. આકાશને આંબે અને આ મૌન પહાડીઓમાં ગુંજવા લાગે માનવતાની ઋચાઓ.
Print This Article
· 
Save this article As PDF
સરસ. ગુજરાતમાં આવા ઘણા સ્થળો હશે જેની ઘણાને ખબર પણ નહિ હોય. થોડાક ફોટા પણ આપ્યા હોત તો સારું થાત.
Nice article…!
I think that “Zand hanuman” temple is roadside…..
nice story…. but please put some nice photos…
સરસ નિબઁધ.. અભિનઁદન
આવા જોવાલાયક ઘણા સ્થળ હશે જેની કોઈને ખબર પણ નહી હોય. ત્યાંથી ઘણી વાર પસાર પણ થતાં હોઈશું. આભાર હવે ત્યાં મુલાકાત લઈશું. અન્ય મિત્રોએ જણાવ્યું તેમ ફોટોગ્રાફ હોત તો વધુ આનંદ થાત.
બહુ જ સરસ લેખ
આભાર્,
ચાલો ફોટો આપણે પાડવો જોઈઍ.
દર્શન
Vandana,
You had published this article at very right time.
This period is the perfect to visit Jambughoda, u never imagine the natural beauty. Best place for expericing nature and also for tracking.
Ketan Shah
ખુબ સરસ લેખ. જામ્બુઘોડા મા ધોધ આવેલો છે, તેની વીગત આપી હોત તો સારુ રહેત.
ગુજરાત મા જ આવુ સરસ ફરવાનુ સ્થલ ચે તે જાનિ ને આનન્દ થયો. જાનકારિ આપવા બદલ ખુબ ખુબ આભાર્
ખુબ સરસ લેખ! અમે જરુર મુલાકાત લઈશું.
– ગગન
I HV BEEN THERE WHEN I WAS IN INDIA. ITS NICE PLACE N GREAT HANUMAN TEMPLE. I WALKED ALMOST 10 KM .
DO VISIT
મારા જામ્બુઘોડાના પ્રવાસો યાદ આવ્યા.
વન્દનાબહેનને ખૂબ અભિનન્દન.રણના આ
ગુલાબને દરેકે માણવા જેવુ ખરુ.મૃગેશભાઇ !
તમે કાદવ ડહોળતા જઇને કમળ શોધો એવા
જ ! હજુ પણ ‘અભયારણ્ય’ યાદો તાજી કરે જ !
માહિતિપ્રદ અને સુંદર લેખ !!!!!!!
નવુ જાણવા મળ્યું !!!!!!!!!
Hello ! why don’t u upload map of zand hanuman ?
you are kindly requested to upload map of way to zand hanuman.
I love jungles and peaceful places.
I used to do meditation so i love jungles very much.
I am jaymin working in cyberThink Infotech, ahmedabad.
In a very effective way you have narretted all information regarding JAMBUGHODA. I want visit Jand Hanuman Temple and Jambughoda by car with family. Is it possible ? Is it safe ? please guide us with exact location and Map – Jiten Mehta
Dear friend Jiten,
It is not advisable to go Jhand Hanuman by Light motor vehicle with family, roads are not good after Jhambooghoda. Take Travera or Qualish. Try to return back from Jhand Hanuman before 5’0clock.
Place is very excellent.
Donot forget to visit Kada Dem on the way of Jhand Hanuman
this is really very good artical.it helps me a lot to convince my friends to take visit!!!
tks.
Amateur….
Amateur….
I have walked to Zand thru forest from several directions over past years
Would like to correct a general misconception about what is called Bhim ni chakki
These are nothing but round ( 2. 5 feet dia and about a foot thick stone wheels used to grind chuna (lime)They have a hole in the centre for the shaift (wooden) to go thru They are used as mill stones in a circular channle on the ground generally pushed bu a bail ( draft animal) You can still see these in very very few villages as cement has replaced chuna every where.
Once construction at a site is over and no body boyhers to take these away if the effort is too much
you may contact me for various alternate and interesting routes to Zand Hanuman
Past Shivrajpuir. about 3 kms down there is a vollage called Zaban. You can take a 1.5 hrs trail to Zand. It involves a climb up a few hills and down a reasonable steep 100 feet section Not risky if you have some outdoors experiance
From shivarajpur you can also go to a village called Waghbod which is west of Zand and again take another hilly trail to Zand. Waghbod is on the west of Zand so you will be walking due east to go to Zand
On Dabhi bodeli raod go to Surya Ghoda and ask for way to a village called Targol
Targol has a forest guest house too. From Targol you can walk to zaban on a more or less level tarrain thru farms. Targol is approx south of Zand.Targol has a dam and reservoir Trail from Targol to Raski village along the south bank of reservoir is also very interesting
There is a train little confusing at times on the north bank of the same reservoir going to Raski village From Raski you have a regular road back to Janmughoda
There can be some more trails too
Also from Shivrajpur you can drive to a village called Poyali and there is a place called Hathani Gufa with a stream emerging. Poyali is about say 15 kms from Shivrajpur
Also east of pavagadh drive on the road that goes to deogadhbaria.
Soon after say 7/8 kms there is a road towards left to a place called Chelawada
It has unusal hills of huge boulders piled up with huge gaps like caves between the boulders. There is a temple which the locals attend to.
I was surprised to see Chelawada mentioned on tourism information of some commercial sites in Nederland (holland)
Another interesting but long distance place is Phenail Mata hill south of Bodeli near village Chalaamali on river Heran The place is on the road to Kwant. alomost 2 /3 hrs drive from baroda.
it is the higjhest hill in Baroda district. As Pavagadh is in Panch mahal .
It is geologically unusal site and studied internationally. MSU students from Geo dept go there fro field trrips
More interesting is the view from top River Heran flowing from east to west takes a semicircular bend on the northe side of the hill and its a beautiful scene.
There is a myth repported by a german research paper from Heidelberg university
popular among the trabals in soem district of MP which goes as follws.
Pava dungar and Phenail mata Hill are husband and wife.
There was a big flood. A pair brother and sister put themselevs in a basket to float and survive. Both Pava Dungar and Phenai mata hill see the. They rise , increase their height to remain above the flood and save the two in the basket.
Phenail mata hill rises fatser than Pava Dungar and he dislikes this and pushes her down. She bends towrads east
Pava dungar saves the brother and sister and asks them Who are you?
They reply that we are brother and sister
Pava dungar tells them that you are a seed for humanity ( as they were the last survivers from the flood) Noe onward you are husband and wife and re populate the earth.
I found this only three days ago on Internet
vandana ben khubaj saras mahity api che…. ane a pan ras pamade avs shabdo ma… avij mahity apta raho…. khub khub aabhar apno… namaste.
yes its realy nice one. last sunday i visit it with my brother, bhabhi, & cousin on bike. it great experiance. Beyond Jund Hanuman Kada Dam is also nice place where small lake is very beautiful. Request to all to visit atleast once…..
Thans
Nirav