સૌરાષ્ટ્ર અને જન્માષ્ટમી-અતુટ સંબંધ – નિલય ઉપાધ્યાય

[રીડગુજરાતી ને આ કૃતિ મોકલવા માટે શ્રી નિલયભાઈનો (રાજકોટ) ખૂબ ખૂબ આભાર.]

ગુજરાતી પ્રજા ઉત્સવપ્રિય તરીકે ખ્યાતિ પામી છે. એ વર્ષના પ્રત્યેક તહેવારો દરમિયાન સિદ્ધ થયા વગર રહેતું નથી. પતંગ ચગાવવાનો ઉત્સવ હોય કે દિપાવલીની રોશની. એની વચ્ચે સેન્ડવિચની જેમ ઠસો ઠસ આવતા વિવિધ તહેવારો પણ ચોક્કસપણે રંગેચંગે મનાવાય જ છે. હા, સૌરાષ્ટ્રના ગુજરાતીઓ, આ બાબતમાં સૌથી આગળ અને પછી તમામ ગુજરાતીઓ આવે એ આત્મવિશ્વાસપૂર્વક કહી શકું. હવે મુખ્ય મુદ્દા પર આવીએ તો અહીં જે વાત કરવાની હતી એને સૌરાષ્ટ્ર સાથે આત્મીય સંબંધ છે, એ છે જન્માષ્ટમી.

જન્માષ્ટમી એટલે આપણી ભાષામાં સાતમ આઠમ, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણના જન્મનો તહેવાર. સ્વભાવે રંગીલા અને કર્મે યુગપુરુષ એવા શ્રી કૃષ્ણના જન્મદિવસની સૌથી વધારે રંગીન ઉજવણી જ્યાં થાય છે એ સૌરાષ્ટ્રનું રાજકોટ શહેર. અલબત્ત, ધાર્મિક મહાત્મય ધરાવતા દ્વારકા સહિત સૌરાષ્ટ્રમાં ઠેર ઠેર સમાંતર ઉજવણી પણ યોજાય છે. આ બધામાં રાજકોટ ઉજવણીની ચરમસીમાએ હોય છે. ગામેગામ થતા સુશોભનોથી માંડીને લોકમેળા અને અષ્ટમીની રથયાત્રા પછી ‘નંદ ઘેર આનંદ ભયો’ ના નાદ સાથે જન્મદિનની આખરી ક્ષણોનો માહોલ જીવનનું એક અવિસ્મરણીય સંભારણું બની રહે છે. એન.આર.આઈ ગુજરાતીઓ વેબસાઈટ કે ટી.વી.ની સ્ક્રીન પર, જન્મભૂમિનું સ્મરણ કરતાં આનંદ કરે છે તો દેશના જ અલગ અલગ રાજ્યોમાં ધંધાર્થે જઈ વસેલા આપણા ગુજરાતીઓનું મન પણ સૌરાષ્ટ્રના પોતીકા આ તહેવારની ઉજવણીના સમાચાર વાંચવા કે જોવા ચોક્કસ લલચાય છે. ઓખાના પ્રેસ પ્રતિનિધિ મનસુખભાઈ બારાઈ દ્વારકાધીશના નામથી એક વેબસાઈટ પર દ્વારકાના કૃષ્ણજન્મોત્સવનું જીવંત પ્રસારણ પણ વર્ષોથી કરે છે.

શ્રી કૃષ્ણ જન્મોત્સવ દરમ્યાન રચાતા માહોલ તરફ એક નજર કરીએ તો સુશોભનો, રાસ, તથા મેળાઓ સૌથી વધારે ધ્યાનાકર્ષક હોય છે. સૌરાષ્ટ્રનું કોઈ એવું ગામ, નગર કે શહેર નહિ હોય જ્યાં જન્માષ્ટમીની ઉજવણી નહીં થતી હોય. પોતપોતાની આગવી પરંપરા અનુસાર રાંધણછઠ્ઠથી આઠમ સુધી ઉલ્લાસ, ઉલ્લાસ અને માત્ર ઉલ્લાસ જ હોય. ગામડાઓમાં સૌરાષ્ટ્રના મોટા શહેરોની માફક ઉત્સવ સાથે આધુનિકતા હજુય આવી નથી, જો કે સમય સાથે પરિવર્તન જરૂર આવ્યું છે. શુદ્ધ ગામઠી ભાષામાં રચાયેલા, લોકગીતોના સથવારે ગામડાના પટાંગણમાં જન્માષ્ટમીના દિવસે અગાઉ રાસ લેવાતા. ઢોલ, નગારા, ત્રાંસા, મંજિરા જેવા વાદ્યો વડે, ચગડોળની માફક, હુડો, પોપટિયું, પંચિયા, તાલી વગેરે શૈલીમાં જોશભેર રાસ રમતા પુરુષો અને મહિલાઓ નજરે પડતા. હવે એ બધું ઓછું થાય છે.

‘કૃષિપ્રભાત’ અઠવાડિયકના લેખક અને ખેડૂત અને વળી અચ્છા ફોટોગ્રાફર શ્રી રમેશભાઈ ભોરણિયા આવી જ બાબતો જાણવા ગામડે ગામડે ઘૂમ્યા હતા, એમણે કહ્યું કે જોડિયા તાલુકાના લતીપર કે ટંકારાના હડાણા ગામના રાસમંડળો ખૂબ નામ કમાયા છે. આગવા પહેરવેશ અને સુંદર સંગીતથી મઢેલા ગુજરાતીઓના સાંસ્કૃતિક વારસાને ઝળહળાવતા રાસમંડળોની સંખ્યા હવે ઘટી રહી છે, લુપ્તતાને આરે છે. ખેર, આ ઉત્સવની પ્રાચીન રીત થઈ, પણ ગામડાના મેળાઓ હજી અકબંધ રહ્યા છે. શહેર જેટલી આધુનિકતા હજુ મંદ ગતીએ પ્રવેશી રહી છે. કદાચ એટલે હજુ પણ એનું મહાત્મય જળવાયું છે. સૌરાષ્ટ્રના શહેરોમાં જન્માષ્ટમી પાશ્ચાત્ય બની રહી છે. પાશ્ચાત્યપણાની સાથે ટેકનોલોજી આવતા ઉત્સવમાં ચાર ચાંદ લાગી ગયા છે એનો પ્રભાવ રંગીલા રાજકોટમાં ગલીનાકે થતા અવનવા ‘ફ્લોટ્સ’માં મનોરંજન સાથે જોવા મળે છે. કૃષ્ણ ભગવાનના જીવનચરિત્રને તાદશ કરતા દ્રશ્યો મનમોહક હોય છે. બાળપણના, કાનુડાથી મહાભારતમાં ગીતાસાર આપતા વિરાટ કૃષ્ણ અનેક વિસ્તારોમાં જોવા મળી જાય. કેટલાક ઠેકાણે તો રૂપિયો કે પાંચ રૂપિયા આપો તો કૃષ્ણ ભગવાન તમને પ્રસાદી આપવા પણ આવે છે !

જાહેરમાં થતા અત્યંત આકર્ષક આવા ‘ફ્લોટસ’ ની સજાવટમાં અનેક લોકોનો સખત પરિશ્રમ સમાયેલો હોય છે. છતાં એમાં થાક નહીં પણ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ પ્રત્યે ભક્તિનો અફાટ ભક્તિરસ છલકાય છે, સાથોસાથ જ સૌરાષ્ટ્રની સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરતી આઠમની શોભાયાત્રા, અમદાવાદની જગન્નાથજીની યાત્રા કરતાં બેશેર ચઢે તેવી હોય છે.

‘મેળા’ સૌરાષ્ટ્રની પરંપરા છે. હાથમાં હાથ પકડીને હૈયે હૈયું દબાય એટલી હકડેઠઠ ભીડમાં પણ ઉજવણીના ઉત્સાહ વચ્ચે અનેક મેળા સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ ઉજવે છે. મોટા મેળાઓમાં અત્યારનો રાજકોટ શહેરમાં યોજાતો મેળો ભારતભરમાં સુવિખ્યાત છે. દેશને આઝાદ થયાને જેટલા વર્ષો થયા એટલા જ વર્ષનો ઉંમરલાયક આ મેળો બની ગયો છે. રમકડા અને ખાવાપીવાના અનેક સ્ટોલ તથા એક સાથે ગોળગોળ ઘુમતા 20-25 ફજરફાળકા દિવસે ન દેખાય એટલા રાતે રમણીય ભાસે છે. રાજકોટમાં અત્યાર સુધી ચાર દિવસ યોજાતો લોકમેળો હવે લગભગ આઠ દિવસ સુધી ચાલતો રહે છે. બાળકો માટે રમકડાં અને મોટેરાંઓ માટે મેળાવળો, આ મેળો ગણાય છે. પૂરા એક અઠવાડિયા સુધી માત્ર એક જ દિવસના ઉત્સવની ઉજવણીના ઉત્સાહ વચ્ચે જનજીવન ફરીથી પાટે ચડતા પણ બીજું પૂરું અઠવાડિયું વહી જાય છે, એવી હોય છે આ મહોત્સવની રંગત. આદરીય કવિ શ્રી રમેશ પારેખે આ મેળા વિશે બહુ સરસ લખ્યું છે કે :

આ મનપાંચમના મેળામાં
સૌ જાત લઈને આવ્યા છે
કોઈ આવ્યા છે સપનું લઈને
કોઈ રાત લઈને આવ્યા છે.

પયગંબરની જીભ જુઓ
વેચાય છે બબ્બે પૈસામાં
ને લોકો બે બે પૈસાની
ઓકાત લઈને આવ્યા છે.

કોઈ ફુગ્ગાનું ફૂટવું લાવ્યા
કોઈ દોરાનું તૂટવું લાવ્યા
કોઈ અંગત ફાડી નાખનારું
એકાંત લઈને આવ્યા છે.

આ મનપાંચમના મેળામાં
સૌ જાત લઈને આવ્યા છે.

 Print This Article ·  Save this article As PDF